ΠΛΩΤΙΝΟΣ
18/4/2005, Κέρκυρα- Κέιπ Τάουν
«Ελπίζω να ήρθες στο μάθημα έχοντας κάνει κάποια προετοιμασία Romfea. Καλημέρα.» Οι λέξεις που πληκτρολόγησε ο Λάσκος εμφανίστηκαν στην οθόνη του υπολογιστή σου, δηλώνοντας την πίστη του συντάκτη τους στο ακαδημαϊκό τέταρτο.
«Καλημέρα» έγραψες. Δίπλα η Φρόσω σου θυμίζει ψιθυριστά να μη ξεχάσεις να ρωτήσεις γιατί διάλεξε αυτά τα ονόματα για ψευδώνυμα.
«Πριν συνεχίσουμε, έχεις απορίες ή ερωτήσεις σε αυτά που έστειλα στον προηγούμενο μονόλογο-διάλεξη;» Έγραφε γρήγορα, έδειχνε απόλυτα εξοικειωμένος με το πληκτρολόγιο του υπολογιστή του.
«Ναι, τρεις ερωτήσεις περιμένουν την απάντησή σας. Η πρώτη είναι γιατί Plot-out. Έχει σχέση αυτό το όνομα με τον Πλωτίνο;»
«Ήμουν σίγουρος ότι θα το ρωτούσες αυτό. Φυσικά και έχει. Θεωρώ τον Πλωτίνο πολύ σύγχρονο, οι φιλοσοφικές αρχές που διατύπωσε επιβεβαιώνονται σήμερα από την θεωρητική φυσική και την ψυχολογία. Μπορώ να κάνω μια μικρή εισαγωγή, ενδεχομένως και να έχει κάποια σχέση με όσα θα πούμε πιο κάτω. Ενδιαφέρεσαι να ακούσεις;»
«Είμαι όλος αυτιά για να διαβάσω αυτά που θα γράψετε» δήλωσες.
«Θεωρώ κατ’ αρχάς ότι κάθε μορφή δυϊσμού είναι τουλάχιστον ύποπτη, ότι υποκρύπτει κάποια ευρύτερη πραγματικότητα. Ας πάρουμε για παράδειγμα το ζεύγος «σώμα-νους», που τόσο έχει ταλαιπωρήσει όλη την δυτική σκέψη. Αυτή η δυϊκότητα υποκρύπτει μια μεγάλη αυταπάτη που μας οδηγεί σε μεγάλες αντιφάσεις, κυρίως σε ότι αφορά την μελέτη της λειτουργίας του μυαλού αλλά και του τρόπου που αυτό κατανοεί την τέχνη. Το δίλλημα διατυπώνεται μέσω δύο συμπληρωματικών ερωτημάτων: «με ποιο τρόπο εγείρει το νοητικό φαινόμενο ένα υλικό αντικείμενο, στην προκειμένη περίπτωση τον εγκέφαλο», και αντίστροφα «πως επηρεάζει τον υλικό κόσμο (το κύτταρο, τον ιστό, το βιολογικό όργανο) το νοητικό φαινόμενο». Η ταυτόχρονη απάντηση και των δύο, χωρίς να κάνουμε λογικές ακροβασίες και άλματα, είναι αδύνατη διότι υπάρχει ένας a priori ιστορικός διαχωρισμός και μια σύγχυση μεταξύ της ύλης και του νου. Το πρόβλημα τίθεται ως τέτοιο διότι φαίνεται ότι υπάρχει αλληλεπίδραση δύο εντελώς διαφορετικών κόσμων, ενός «νοητικού κόσμου» που περιέχει σκέψεις και ενός «υλικού κόσμου» που περιέχει πράγματα. Και στο μέσο ίσως αυτών των δύο πλασματικών κόσμων, βρίσκεται το συναίσθημα με την ποιοτική και την ποσοτική συνιστώσα του, μια γέφυρα ανάμεσά τους που ενώνει και τον υλικό φορέα της τέχνης με το νου. Εντάξει μέχρι εδώ;»
«Παρακαλώ συνεχίστε» έγραψες.
«Σε αυτό το πλαίσιο πιστεύω ότι μας βοηθάει στην συγκεκριμένη επιστημονική μας αναζήτηση, όχι ο δυϊσμός του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Καρτέσιου, του Λάιμπνιτζ ή του Γούντ, ούτε ο μονισμός του Μπέρκλεϋ, του Χέγκελ, ή του Χόμπς, αλλά η παραδοσιακά ορθολογική άποψη του Πλωτίνου περί «δυϊστικού μονισμού». Μονισμός μεν διότι, όπως θα δούμε παρακάτω, ο Πλωτίνος ορίζει ότι τα πάντα είναι απόρροια του Ενός, δυϊσμός, διότι η ύλη, χάριν των επεμβάσεων της παγκόσμιας Ψυχής, καταλήγει να είναι ενσώματη ύλη, απαρχή του αισθητού κόσμου της ετερότητας και της πολλότητας. Η μεγάλη πρωτοτυπία του Πλωτίνου βασίζεται στην ιδέα των τριών υποστάσεων συν μιας. (Εν, Νους, Ψυχή και Ύλη). Υπέρτατη αρχή για τον Πλωτίνο είναι το Εν, από το οποίο πηγάζουν τα πάντα , επέκεινα του όντος. Το Σύμπαν του Πλωτίνου χαρακτηρίζεται, από έναν παλλόμενο δυναμισμό, καθώς πραγματοποιείται η κάθοδος από το Εν στις τρεις επόμενες υποστάσεις, αλλά και που ενισχύει η ροπή προς φυγή και επιστροφή τους προς αυτό, μιας και είναι αδύνατη η ύπαρξή του Ενός χωρίς την παρουσία τους. Ο Πλωτίνος προσφεύγει, όπως κάνει συχνά, σε μια εικόνα για να υπογραμμίσει τι εννοεί: στην εικόνα των μελών του χορού μιας τραγωδίας γύρω από τον κορυφαίο. Μόνο όταν το βλέμμα των μελών του χορού είναι στραμμένο προς τον κορυφαίο και όχι προς τους θεατές, μόνο τότε ο χορός τραγουδά σωστά…»
«Μάλλον νομίζει ότι είναι σε αμφιθέατρο, τραγουδάει ο παππούς. Άκου επέκεινα. Τι πάει να πει επέκεινα, ξέρεις; Ρώτα τον γιατί κατέρρευσε η Σοβιετική Ένωση να δούμε τι θα μας πει» μουρμούριζε η Φρόσω, όσο ο Λάσκος συνέχισε να γράφει.
«… Να διευκρινίσουμε ότι σύμφωνα με τον Πλωτίνο, μέχρι της διεισδύσεως της Ψυχή στον Νου και στην Ύλη και της εμφανίσεως του αισθητού κόσμου, οι «διαδικασίες» των υποστάσεων και των τριών συνιστωσών του Ενός είναι άχρονες και έξω από κάθε έννοια του χώρου. Σύμφωνα με τον Πλωτίνο, η Ψυχή είναι ουσία και όχι ποιόν ή κατηγόρημα του σώματος, ή είδος αυτού. Συνεπώς δεν οφείλει στο σώμα το είναι της. Φυσικά σήμερα θεωρούμε ότι αυτό δεν είναι απόλυτα ακριβές, αλλά μη ξεχνάμε ότι η θεωρία αυτή διατυπώθηκε πριν πολλούς αιώνες. Σύμφωνα με αυτή, για να γνωρίσουμε τι συμβαίνει σε κάποιο μέρος της ψυχής πρέπει να την προσεγγίσουμε σαν «Όλον», να την αντιληφθούμε ως ένα ενιαίο σύνολο μαζί με το σώμα. Έτσι για παράδειγμα, εάν μια επιθυμία μείνει στο επίπεδο του επιθυμητικού, τότε δεν περιέρχεται στην γνώση μας. Γνωστή γίνεται μόνο όταν την συνειδητοποιούμε με την εσώτερη αισθητική μας, με την διάνοια μας η και με τα δύο. Ποτέ όμως δεν θα κατανοήσουμε τον ακριβή τρόπο με τον οποίο ο νους και η αισθητική μας επιτυγχάνουν αυτή τους την λειτουργία. Έτσι, χωρίς τον Πλωτίνο, καταλήγουμε μοιραία σε ένα τυπικό πρόβλημα αυτό-αναφοράς, όπως θα έχεις ήδη αντιληφθεί, πρόβλημα που καθιστά την απόλυτη αυτογνωσία αδύνατη.»
«Σαν θεώρημα περί της μη πληρότητας της ψυχανάλυσης ακούγονται αυτά κύριε καθηγητά» σχολίασες μόλις κοντοστάθηκε να πληκτρολογεί τις σκέψεις του με απελπιστικά γρήγορο ρυθμό.
«Δεν ξέρω αν έχουν σχέση οι θεωρίες του Γκέντελ με τις αρχές που διατύπωσε ο Φρόιντ, αυτό θα το αφήσω στους πιο ειδικούς. Φρονώ ότι οι νέες επιστημονικές θεωρίες αλλά και ορισμένες φιλοσοφικές απόψεις, όπως αυτή του Πλωτίνου, μας βοηθούν να κατανοήσουμε την τέχνη όπως και να αντιληφθούμε την ψυχολογία σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, θεωρώντας και τα δυο ως προσπάθειες ερμηνειών του όλου και όχι του μέρους. Δεν είναι απορίας άξιο ότι παρά την ιδεαλιστική προσέγγιση του Πλωτίνου και την μεγάλη της συγγένεια των αρχών του με την φιλοσοφία της Ορθοδοξίας, παρά το γεγονός ότι οι αρχικές αναζητήσεις του θεωρούνται σήμερα ιστορικά παρωχημένες, ο δυϊστικός μονισμός που εισήγαγε σαν έννοια βρήκε την σύγχρονη έκφρασή της τόσο στην σύγχρονη θεωρητική φυσική όσο και στις νέες αιτιάσεις στην ψυχανάλυση των συνεχιστών του Φρόιντ, ιδιαίτερα μετά την φιλοσοφική παρέμβαση του Φουκώ και του Ντεριντά την δεκαετία του εξήντα. Σαν αποτέλεσμα, η σύγχρονη αναθεώρησή της ψυχολογίας θέλει να μελετά το Υπερεγώ ως μέρος του ανθρώπινου Όλου αντί να εστιάζεται μόνο στο συνειδητό ή στο ασυνείδητο εγώ. Και μαζί με όλα αυτά, αποκαθηλώθηκαν και οι μονήρεις αντιλήψεις του Εμμανουέλ Κάντ, του Έντμουντ Μπέρκ ή του Ντέιβιντ Χιούμ και των συνεχιστών τους για την τέχνη, την αισθητική και τον ρόλο τους. Αυτά νομίζω αρκούν για τον Πλωτίνο. Ελπίζω να αντιλαμβάνεσαι πόσο αντι-μονιστική, άρα μη ιδεαλιστική και σύγχρονη, μπορεί να είναι η θεώρησή του. Αν το επόμενο ερώτημα αφορά την Ρομφαία, σου λέω προκαταβολικά ότι θα το απαντήσω στο τέλος αυτού του κύκλου μαθημάτων. Ποια είναι η επόμενη ερώτηση;»
«Η τρίτη μου τότε ερώτηση αφορά το ερμηνευτικό σχήμα που δώσατε για το κράτος. Το περιγράψατε σαν ένα ζωντανό όν, σαν ένα κύτταρο. Αναρωτιόμουν αν μπορεί να πάθει αυτό το πλάσμα καρκίνο». Η Φρόσω έδειχνε αμήχανη τόσο από την κατάληξη της τελευταίας απάντησης όσο και για την ερώτηση που έκανες.
«Πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση. Για να είμαι ειλικρινής εκπλήσσομαι μιας και την ίδια ακριβώς ερώτηση την διατύπωσε και ένας άλλος λαμπρός μαθητής μου πριν δυο χρόνια και μάλιστα με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Ισχυρίζομαι ότι ναι, πράγματι μπορεί να πάθει ένα κράτος καρκίνο και θα προσπαθήσω να το αποδείξω. Θυμάσαι τι είπαμε για τις πραγματικές και τις εικονικές πληροφορίες στην προηγούμενη διάλεξη. Ας φανταστούμε τώρα ένα άλλο απλό παράδειγμα.«
»Έστω κάποιος συνεργάτης σου σε φτάνει στα άκρα. Μπορεί να σκεφτείς: «αυτό δεν θα του συγχωρήσω ποτέ. Δεν θα μπορέσω ποτέ να το χωνέψω» και αυτή η φράση πραγματικά αντανακλά αυτό που αισθάνεσαι έντονα. Τότε ο εγκέφαλός σου θα λάβει αυτήν την συμβολική πληροφορία και θα την επεξεργαστεί σα να ήταν πραγματική. Εάν η σύγκρουση που βιώνεις στη σχέση σου με το άλλο άτομο είναι πολύ έντονη και δεν καταφέρνεις να εκφράσεις όλη τη δυσαρέσκεια ή την οργή που αισθάνεσαι, είναι πολύ πιθανό τότε ο εγκέφαλος να ξεκινήσει μια ακολουθία παραγωγής πεπτικών υπερκυττάρων (δηλαδή καρκινικών κυττάρων) για να «χωνέψει» αυτό που δεν μπορείς να χωνέψεις. Μαντεύεις τη συνέχεια: αργά ή γρήγορα, εξαιτίας της ανώμαλα υπερβολικής ικανότητας πέψης θα αρχίσεις να αισθάνεσαι πόνους, οι τροφές δεν θα χωνεύονται σωστά. Θα γίνει κάποια στιγμή διάγνωση καρκίνου του στομάχου που οι γιατροί θα προσπαθήσουν να τον εξαφανίσουν με τα διάφορα μέσα που έχουν στη διάθεσή τους. Ίσως να μαντεύεις τον κίνδυνος αυτού που μπορεί να επακολουθήσει. Ακόμα και αν σου έκαναν ολική αφαίρεση στομάχου, ο εγκέφαλός σου θα συνεχίσει να δίνει την εντολή για την παραγωγή καρκινικών κυττάρων στην περιοχή του σώματος όπου βρισκόταν το στομάχι. Κάποιους μήνες αργότερα, οι γιατροί θα ανακάλυπταν αυτό που θα ονόμαζαν υποτροπή ή μετάσταση, ενώ αυτό δεν θα ήταν παρά το αποτέλεσμα της συνέχισης της εντολής που είχε ξεκινήσει ο εγκέφαλός σου, βασιζόμενος σε μια συμβολική πληροφορία σχετικά με την σύγκρουση που βίωσες με αυτόν τον συνεργάτη. Αυτό που έθαψες μέσα σου και δεν το άφησες να εκδηλωθεί στην ώρα του με κάποιο συναίσθημα ή κάποια αντίδραση σε τρώει, δημιουργεί αταξία στο σώμα σου σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από την ικανότητα του να την αποβάλει.«
»Το κράτος, με την ιεραρχική δομή που περιγράψαμε για το δεύτερο πρόσωπο από τα επτά που μας ενδιαφέρουν, επεξεργάζεται συνεχώς πληροφορίες. Η πολυπλοκότητα των σχέσεων του και του πλέγματος εξουσίας που είναι αναγκασμένο να διατηρεί, συνεχώς αυξάνεται. Συνεχώς αναδεικνύονται νέες δυνάμεις που απαιτούν αλλαγές στο πλέγμα της εξουσίας ή στην ηθική που τις νομιμοποιεί και οι διεθνείς σχέσεις και ισορροπίες γίνονται πιο πολύπλοκες. Οι συμβιβασμοί δεν είναι πάντα επιτυχείς, οι σχέσεις συναλλαγής αρχίζουν να γίνονται δαιδαλώδεις. Φτάνει κάποιο σημείο που οι πληροφορίες που φτάνουν στον αντίστοιχο εγκέφαλο, τον φύλαρχο ή την κυβέρνησή του κράτους, να είναι τόσο αντιφατικές, να περιέχουν δηλαδή τόσο θόρυβο, που καθίστανται εικονικές. Ο άρχων που αποφασίζει ζει πλέον σε μια δική του εικονική πραγματικότητα, οι αποφάσεις που λαμβάνει για να διατηρήσει την δομή των άλλων έξι προσώπων του κράτους είναι λανθασμένες, αντί να λύνονται προβλήματα δημιουργούνται νέα που εντείνουν συνεχώς την διάλυση των σχέσεων συναλλαγής και θέτουν σε γενική αμφισβήτηση την ιδιότητα του κράτους ως φύλακα ηθικής και νομιμότητας. Συνήθως, πριν την κατάρρευση θα έχει προηγηθεί η εξάπλωση της διαφθοράς και η παράλυση στους μηχανισμούς και τις συναλλαγές του σε τέτοιο βαθμό μέχρι που θα εκλείψει παντελώς ο ρόλος του ως φύλακα της ηθικής και της νομιμότητας. Τότε ο εγκέφαλος του πλάσματος δίνει την εντολή να παραχθούν μεγάλες ποσότητες υπερκυττάρων τρόμου, ο κίνδυνος της καθολικής αμφισβήτησης των υπηκόων του πρέπει να χωνευτεί πάραυτα. Ο καρκίνος αυτός συνεχίζει να αναπαράγεται με μεγαλύτερο ρυθμό και να εξαπλώνεται σε μια επαναλαμβανόμενη διαδικασία μέχρι που το ανθρωπόμορφο πλάσμα μας να καταρρεύσει. Την αφορμή της κατάρρευσης θα την δώσει κάποιο ασήμαντο γεγονός, όπως για παράδειγμα η παρανόηση της διαταγής ενός φύλακα στο τοίχους του Βερολίνου που θα ανοίξει την πύλη, όντας πεισμένος ότι πράττει στα πλαίσια της νομιμότητας. Κάπως έτσι, όπως στο απλουστευμένο αυτό παράδειγμα που παρέθεσα, κατέρρευσε η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η Οθωμανική Αυτοκρατορία, και μόλις πρόσφατα και η Σοβιετική Ένωση. Σε ορισμένες ιστορικές στιγμές πρόλαβε την κατάρρευση η κατάληψη του κράτους από κάποια άλλη ανερχόμενη κρατική οντότητα, όπως για παράδειγμα έγινε με την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ως εκ τούτου, το ερμηνευτικό μας μοντέλο για το κράτος αποδεικνύεται ικανό για να εξηγήσει αυτές τις καταρρεύσεις.»
Σε κοίταξε έκπληκτη. Άφησες τον σχολιασμό για αργότερα και έγραψες:
«Να υποθέσω ότι η ίδια διαδικασία ισχύει και για την περίπτωση του καρκίνου του δωδεκαδακτύλου;»
«Ω! Βλέπω ότι ήρθες στο μάθημα έχοντας διαβάσει αρκετά. Δεν είμαι ειδικός στο θέμα αλλά νομίζω πως ναι, κάποια αντίστοιχη διαδικασία πρέπει να ισχύει. Να συμπεράνω ότι είσαι κοντά στην πηγή της γνώσης ή κάνω λάθος;» ρώτησε. Ήταν φανερό ότι η συζήτηση είχε συμπεριλάβει τον Πορφύρη και το αρχείο του.
«Θα έλεγα ότι ακουμπάω κυριολεκτικά στην πηγή της». Φαντάστηκες ότι χαμογελούσε.
«Έξοχα, ήμουν βέβαιος για σένα. Ας συνεχίσουμε λοιπόν. Η ερώτηση που μου έκανες για το καρκινικό κράτος με διευκολύνει να κάνω μια μεγάλη παράκαμψη σε ότι είχα σχεδιάσει αρχικά γι’ αυτό το μάθημα, να μπω ευθέως στο κυρίως θέμα μας. Όλες οι κρατικές οντότητες αργά ή γρήγορα καταλήγουν όπως η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Αυτό το γνωρίζουν ή το διαισθάνονται οι μηχανισμοί του δεύτερου προσώπου και οι αποφασίζοντες. Στην ιστορία καταγράφτηκαν τρεις κύριες επιλογές τους για να αποφύγουν αυτή την κατάρρευση. Προσοχή, όχι απλώς την κατάρρευση της εξουσίας τους αλλά την πλήρη κατάρρευση του ίδιου του κράτους. Έτσι είτε εξάγουν την παραπανίσια πολυπλοκότητα έξω από το κράτος, ας πούμε με την δημιουργία αποικιών ή εξωθώντας τους υπηκόους τους στην μετανάστευση, είτε επικρατούν απόψεις για λιγότερο κράτος, που προϋποθέτουν όμως πάντα τόσο μεγάλης έκτασης κρατικές παρεμβάσεις που έχουν σαν αποτέλεσμα τελικά να διογκώνουν το κράτος αντί να το συρρικνώνουν. Ενίοτε καταφεύγουν στην τρίτη επιλογή. Αλλάζουν την συμπεριφορά του κράτους-πλάσματος στο διεθνές του περίγυρο καθιστώντας το πιο επιθετικό με τους γείτονες. Οι συγκρούσεις και η αναστάτωση στο εσωτερικό ή το εξωτερικό του κράτους, που αναπόφευκτα ακολουθούν οποιαδήποτε από αυτές οι επιλογές, οδηγούν σε καταστροφές. Αυτές λειτουργούν όπως η πυρκαγιά στο πευκόδασος. Καταστρέφουν τα ζιζάνια της περίσσειας πολυπλοκότητας. Φυσικά καίνε και ζωές ή συνειδήσεις, καταστρέφουν συσσωρεμένο κόπο και όλα τα σχετικά αλλά αναζωογονούν προσωρινά τα επτά πρόσωπα του νικητή, τους κάνουν λίφτινγκ. Κλασσικά τα παραδείγματα εδώ από όλες τις πολεμικές συγκρούσεις του δέκατου ένατου και του εικοστού αιώνα και η ανάπτυξη που επακολούθησε μετά το τέλος τους..»
Πήρε το πληκτρολόγιο η Φρόσω. Την έβλεπες ώρα, δεν άντεχε άλλο.
«Με λίγα λόγια λέτε κύριε καθηγητά ότι ο καπιταλισμός νίκησε το δεύτερο αξίωμα της θερμοδυναμικής; Μπορεί έτσι απλά, με ένα πόλεμο στο άψε σβήσε να καταστρέψει πολυπλοκότητα, να εξαφανίσει εντροπία και αταξία; Μήπως νομιμοποιούμε με αυτή τη συλλογιστική κάθε πόλεμο;» Είχε ύφος θριαμβευτικό περιμένοντας την απάντηση του καθηγητή, σίγουρη ότι τον έβαλε στην γωνιά με την ερώτησή της.
«Κάθε άλλο, ισχυρίζομαι ακριβώς το αντίθετο. Θα πω το παράδειγμα με τα σύγχρονα δυτικά κράτη της ελεύθερης οικονομίας που, μετά και την κατάρρευση του αντιπάλου, εξάγουν εύκολα και ελεύθερα την περισσευούμενη αταξία της οργάνωσής τους σε άλλα υπο ανάπτυξη κράτη με την λεγόμενη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης, την μετανάστευση δηλαδή όχι των υπηκόων αλλά του κεφαλαίου τους. Αρχικά αυτή η διαδικασία φέρνει θετικά αποτελέσματα, όπως για παράδειγμα την άνοδο του βιοτικού επιπέδου των λιγότερο αναπτυγμένων οικονομικά και τεχνολογικά κρατών, τα οποία συνήθως έχουν να προσφέρουν μόνο φτηνή εργατική δύναμη για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Σίγουρα αυτή η διαδικασία συνοδεύεται και από την αναστάτωση στο κράτος που εξάγει την πολυπλοκότητα του. Δημιουργείται ανεργία, αποβιομηχάνιση και ενδεχομένως απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων. Αυτή η αναστάτωση όμως είναι το ζητούμενο για το πλέγμα εξουσίας αυτών των κρατών του παραδείγματός μας, μιας και σαν τελική κατάληξη επιδιώκεται συνήθως η μετατροπή του πρωτογενή και του δευτερογενή τομέα των οικονομιών τους σε υπηρεσίες, που σήμερα αποδίδουν πολύ περισσότερο. Αυτή η διαδικασία συνεχίζεται μέχρι να επέλθει και στα κράτη υποδοχής ο κορεσμός και να αναζητηθεί η περεταίρω εξάπλωση αυτής της διαδικασίας και σε άλλες λιγότερο αναπτυγμένες γεωγραφικές περιοχές. Ταυτόχρονα, τα πιο επιθετικά κράτη, αυτά που λέμε τα σήμερα δυτικά, εκείνα δηλαδή που αντιμετωπίζουν οξύτερα εσωτερικά προβλήματα, στην προσπάθεια να διατηρήσουν την νομιμότητά τους και να ικανοποιήσουν το πλέγμα εξουσίας τους που γίνεται όλο και πιο απαιτητικό, κάνουν και πόλεμους ή επεμβάσεις σε άλλα κράτη, ποτέ δεν λείπουν οι αφορμές., Ταυτόχρονα στο εσωτερικό τους διατείνονται ότι επιδιώκουν συρρίκνωση του κράτους-γίγαντα που έχουν δημιουργήσει και που πολεμά. Δεν διστάζουν να ορίσουν και να επιβάλλουν αυθαίρετα νέες ηθικές στην προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή και η νομιμότητα των επτά προσώπων τους. Σε κάθε περίπτωση όμως, μιας και οι γη είναι πεπερασμένη, όση ακριβώς και τα όρια της παγκοσμιοποίησης, και εφ’ όσον οι δυνατότητές μας να αποικήσουμε τον Άρη είναι προς το παρόν ελάχιστες και επειδή οι πόλεμοι δεν είναι εύκολο να διατάσσονται κάθε μέρα, το περίσσευμα της πολυπλοκότητας και της αταξίας το φορτώνουμε τελικά, και θα συνεχίσουμε να το φορτώνουμε, στο περιβάλλον. Αλόγιστη υπερεκμετάλλευση των πόρων, μόλυνση, θερμοκήπιο, βίαιες κλιματολογικές αλλαγές και τόσα άλλα, δεν χρειάζεται να αναφέρω όλα αυτά εδώ. Αν ολοκληρωθεί κάποτε αυτή η διαδικασία που λέγεται παγκοσμιοποίηση δεν θα έχει απομείνει καμία εναλλακτική ειρηνική λύση, θα μένουν οι πόλεμοι σαν το μόνο μέσο καταστροφής της περίσσειας αταξίας ενώ το περιβάλλον θα υποβαθμίζεται διαρκώς στον ρόλο του οχετού της αχώνευτης κατανάλωσης της οποιασδήποτε τεχνητά κατεστραμμένης πολυπλοκότητας. Το περιβάλλον όμως είναι και αυτό ζωντανό και εύθραυστο, διέπεται από τους ίδιους νόμους που διέπουν τα κράτη, είναι εύκολο να καταρρεύσει, πολύ πιο εύκολα μάλιστα αν γίνει χρήση των δυνατοτήτων των σημερινών ή των μελλοντικών πολεμικών μέσων. Και μαζί με αυτό τότε θα καταρρεύσει όλο το ολοκληρωμένο παγκοσμιοποιημένο οικοδόμημα με όλα τα κράτη του με ένα τρόπο χαοτικό, σαν πύργος από τραπουλόχαρτα.»
«Άρα ισχυρίζεστε ότι δεν υπάρχει επιλογή και κανένα μέλλον. Θα πρέπει απλώς να διαλέξουμε ανάμεσα στον οικολογικό ή τον κοινωνικό μεσαίωνα» σχολίασε η Φρόσω διακόπτοντας την ροή του κειμένου της απάντησης του Λάσκου.
«Στο δίλλημα αυτό, τι προτιμάμε, τον επερχόμενο οικολογικό μεσαίωνα ή τον επερχόμενο κοινωνικό και οικονομικό μεσαίωνα, θα αφήσω να απαντήσει ο Πλωτίνος. Κάθε δυϊσμός αυτού του είδους είναι λανθασμένος, η απάντηση θα πρέπει να αναζητηθεί στην άρνηση και των δύο μέσα από μια νέα σύνθεση. Βεβαίως δεν είμαι σε θέση να προτείνω την ακριβή σύνθεση, το «Έν» του Πλωτίνου, που θα οδηγήσει σε διαδικασίες αειφόρου οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης χωρίς να θέτει σε άμεσο κίνδυνο το περιβάλλον, αυτό υπερβαίνει τις δυνάμεις ενός ταπεινού ιστορικού της τέχνης. Ενδεχομένως να απαιτούνται ριζικές τεχνολογικές αλλαγές και καινοτομίες στα χαρακτηριστικά όλων των προσώπων του κράτους, που αυτή τη στιγμή τουλάχιστον δεν είναι διαθέσιμες. Δεν γνωρίζω ποιες είναι αυτές οι καινοτομίες και ενδεχομένως οι αλλαγές στα πρόσωπα του μοντέλου-κράτους να μην έχουν κανένα ιστορικό προηγούμενο. Αγνοώ παντελώς και την διαδικασία απ’ όπου θα προκύψουν αυτές οι καινοτομίες και, ως εκ τούτου, δεν είναι εύκολος και ο προσδιορισμός από εμένα της δύναμης που θα τις επιβάλλει. Και δυστυχώς, για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπου, η τέχνη δεν είναι σήμερα σε θέση να σκιαγραφήσει ή να εμπνεύσει την αιτούμενη σύνθεση, για τους λόγους που θα το αναλύσουμε πιο κάτω εκτενέστερα. Το μόνο για το οποίο προσωπικά είμαι βέβαιος είναι ότι θα απαιτηθεί εκ νέου ο επαναπροσδιορισμός των στόχων και της έννοιας του ανθρωπισμού, θεωρώντας πλέον τον άνθρωπο ως μέρος της φύσης και όχι ως εξουσιαστή της. Αν παρ’ όλα αυτά καταφέρουμε να βρούμε λύσεις έγκαιρα, θα κερδίσουμε χρόνο. Ως εκ τούτου Ρομφαία το αξίωμα της θερμοδυναμικής σου δεν νικήθηκε.»
«Δυνατός, πολύ δυνατός» σχολίασε η Φρόσω προβληματισμένη. Πήρες πίσω τον έλεγχο του πληκτρολογίου.
«Πως καταφέρνει ένα κράτος να παρασύρει τους υπηκόους του στον αποικισμό ή την μετανάστευση, πως τους οδηγεί σε ένα πόλεμο; Υπάρχει κάποιος ειδικός μηχανισμός γι’ αυτό σε κάποιο από τα επτά πρόσωπα;»
«Ναι, υπάρχει. Είναι ο ίδιος που νομιμοποιεί την ύπαρξη του κράτους-πλάσματος, ο φόβος που έγινε τρόμος. Αυτό ήταν, είναι και θα είναι το κύριο επάγγελμα του όντος που μελετάμε.»
«Έχει επάγγελμα το κράτος;» ρώτησες.
«Φυσικά και έχει, αν και όχι πάντα το ίδιο. Θα προσπαθήσω να περιγράψω διαχρονικά τα κυρίαρχα «επαγγέλματα» συνοπτικά, επικεντρώνοντας στα κύρια χαρακτηριστικά τους, όπως αυτά καθορίζονται από τη σύνθεση των κυρίαρχων ιδιοτήτων των επτά προσώπων των εθνικών κρατών μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι στην δύση, μετά την Γαλλική Επανάσταση του εβδομήντα εννέα. Κύρια απασχόληση των κρατών της πρώτης περιόδου, αυτής που διήρκεσε μέχρι τις αρχές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ήταν να επιβάλουν τους κανόνες ανάπτυξης των αγορών και να φροντίζουν να τηρούνται αυτοί οι κανόνες από τους πολίτες τους και από τους γείτονες. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι κάθε κράτος της δύσης αυτή τη περίοδο είχε το επάγγελμα του χωροφύλακα. Ενός αμόρφωτου χωροφύλακα που δεν δίσταζε πότε πότε να ανοίξει και κανένα κεφάλι για να διατηρηθεί η τάξη, χωρίς να δίνει και πολλές εξηγήσεις Το θεωρείς τυχαίο που η αστυνομική λογοτεχνία δημιουργήθηκε και άνθησε αυτή την ιστορική περίοδο; Μετά τον Πρώτο πόλεμο, την επικράτηση των μπολσεβίκων στη Ρωσία και το New Deal που ακολούθησε την χρηματιστηριακή κατάρρευση το είκοσι εννέα, άλλαξε το βασικό «επάγγελμα» των κρατών. Αναγκάστηκαν τα κράτη να φροντίζουν τους πολίτες τους σαν να ήταν παιδιά, να τα ταίζουν, να τα σπουδάζουν, να τους μοιράζουν δουλειές και να τα περιθάλπουν αλλά και να τα προστατεύουν από κάθε εξωτερικό ή εσωτερικό κίνδυνο, παρεμβαίνοντας συχνά και έντονα στην διαμόρφωση των κανόνων του παιχνιδιού, στην ανάπτυξη των αγορών και του εμπορίου. Ότι κάνει μια νταντά δηλαδή, που δεν διστάζει να πει και κανένα παραμύθι με δράκους και φαντάσματα για να επιβάλει την τάξη, πριν βάλει τα μικρά της να κοιμηθούν έντρομα για να ησυχάσει. Πάλι δεν είναι απορίας άξιο που αυτή την περίοδο η καλλιτεχνική δημιουργία, κυρίως αυτή της έβδομης τέχνης, έδωσε τόσα δείγματα ιστοριών τρόμου και βίας αλλά ομολογουμένως και κάποιες φωτεινές στιγμές αμφισβήτησης όπως για παράδειγμα εκείνες μέσα από τα underground κόμικς και από κάποια δείγματα της λογοτεχνίας της επιστημονικής φαντασίας. Το μοντέλο του κράτους-νταντά φαίνεται ότι έπαψε να είναι απαραίτητο μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και των δίδυμων πύργων ως πολύ δαπανηρό και ασύμφορο. Στις μέρες μας σε κάποια κράτη, όπως στις Ηνωμένες Πολιτείες, την Βρετανία, το Ισραήλ ή ακόμα και στην Τουρκία, επανέρχεται με πολύ βίαιο τρόπο σαν κύριο επάγγελμα του κράτους αυτό του χωροφύλακα, αλλά αυτή τη φορά ενός σπουδασμένου και τεχνολογικά πανίσχυρου χωροφύλακα με παγκόσμιο ρόλο. Στην ζαλισμένη από τις εξελίξεις δυτική Ευρώπη τείνει τώρα τελευταία να κυριαρχήσει σαν κύριο «επάγγελμα» των κρατών αυτό του ιατρού της προληπτικής ιατρικής. Το τελευταίο προσδιορίζεται από τις διαρκείς και έντονες προσπάθειες των κρατών να ρυθμίσουν τις συμπεριφορές και τις συνήθειες των πληθυσμών τους, που συνεχώς γερνούν, στο όνομα της ατομικής υγείας για να αποτραπεί, δήθεν, η επερχόμενη κατάρρευση των συστημάτων κοινωνικής ασφάλειας και να εξοστρακισθεί έτσι και με αυτόν τον τρόπο κάθε κατάλοιπο του κράτους-νταντά. Θα παρατηρείς ότι όλα αυτά τα «επαγγέλματα» έχουν σαν βάση της λειτουργίας τους τον φόβο.»
«Τον τρόμο θα έλεγα, σύμφωνα με όσα αναλύσατε προηγουμένως. Μήπως κουραστήκατε; Μπορούμε να συνεχίσουμε μια άλλη μέρα» πρότεινες.
«Έχεις δίκαιο, τον τρόμο. Ναι, θα το προτιμούσα και εγώ να διακόψουμε τώρα. Έξω έχει μια καταπληκτική φθινοπωρινή λιακάδα και λέω να την απολαύσω. Να συνεχίσουμε την επόμενη Παρασκευή κατά τις τέσσερις το απόγευμα; Θα εισάγουμε τότε στην συζήτησή μας πιο συστηματικά και την τέχνη και τον ρόλο της στο θέμα που συζητάμε.»
Συμφώνησες, έξω η ανοιξιάτικη λιακάδα ήταν προκλητική. Τεντώθηκες και της είπες: «Πάμε μια βόλτα με τη μηχανή μέχρι την πόλη; Ζαλίστηκα με όλα αυτά που διάβασα και περιμένουν να χωνευτούν.»
«Μα τι είναι τώρα αυτά που λες;» είπε. «Αυτά που διάβασες σκέτο. Βάλε παπούτσια και φύγαμε.»
Ο Παγκράτης έτρεξε να σε προλάβει πριν ξεκινήσεις τη μηχανή σου. Είχε στα χέρια του μια βούρτσα πασαλειμμένη ασβέστη που έσταζε πάνω στο ξέφωτο με τα χαμομήλια που είχαν αρχίσει να ανθίζουν. Ασβέστωνε, είπε, το πηγάδι του κτήματος εδώ πιο κάτω από το ξέφωτο και ξεχάστηκε. Σε παρακάλεσε να περάσεις από την πόλη από ένα φαρμακείο να του πάρεις τα φάρμακα του μήνα, γιατί η συνταγή του ΟΓΑ που είχε εγκρίνει για τον ίδιο και την κυρά-Μαρίνα έληγε και ποιος την ακούει. Πήρες τα χαρτάκια με τις συνταγές και το βιβλιάριο, κανένα πρόβλημα είπες και ξεκινήσατε.
Αναρωτήθηκες ποια ιατρικά προβλήματα να είχε ο Φώτης και η Μαρίνα βλέποντας την μεγάλη σακούλα που γέμισε ο φαρμακοποιός εκτελώντας τις συνταγές. Περίεργος προσπάθησες να παραβιάσεις το ιατρικό τους απόρρητο προσπαθώντας να το μαντέψεις, διαβάζοντας τα χαρτάκια με τις ενδείξεις και τις αντενδείξεις, μέσα σε ένα παλιό καφενείο στο Λιστών που σερβίριζε καταπληκτικά γλυκά κουταλιού και πάστες. Φάρμακα για την πίεση, το ζάχαρο, την καρδιά, το κυκλοφοριακό, τα τριγλυκερίδια και τις τρανσαμινάσες, τρία άλλα για την χοληστερίνη, μια πλήρης συλλογή για την ουρία, μια άλλη για το στομάχι και ένα μόνο φάρμακο για το συκώτι ήταν αυτά που έπαιρνε ο Παγκράτης. Η Παγκράταινα είχε στο δικό της μενού όλα τα προηγούμενα και δύο φάρμακα για να την παίρνει ο ύπνος. Τους λυπήθηκες, δεν έδειχναν καθόλου και οι δυο ότι είναι τόσο άρρωστοι.
Στα δίπλα βενετσιάνικα τραπέζια κάθονταν παρέες ντόπιων που έκαναν πειράγματα η μία στην άλλη και σε όποιο ντόπιο περαστικό είχε την ατυχή έμπνευση να κάνει εκείνη την ώρα τη βόλτα του στο πλακόστρωτο του Λιστών και να βρεθεί έτσι στο στόχαστρό τους. Τα γκαρσόνια του καφενείου πηγαινοέρχονταν μοιράζοντας παραγγελίες και κουτσομπολιά στα τραπέζια, συμμετέχοντας με τα δικά τους πειράγματα στην γενικότερη πλάκα που γινόταν με πολύ γούστο και έξυπνες ατάκες. Στο επίκεντρο σήμερα ήταν κάποιος αποτυχημένος να εκλεχτεί τοπικός πολιτικός, που δεχόταν σοβαρός και περίλυπος τα ομαδικά σκωπτικά πυρά των θαμώνων του καφενείου για κάποια δήλωση που είχε κάνει σε ένα τοπικό κανάλι. Άφησες τα χαρτάκια από τα φάρμακα και τις συνταγές και χάζευες την παράσταση μαζί με την Φρόσω, που έδειχνε να το διασκεδάζει αφάνταστα μελετώντας αυτές τις παραδοσιακές τακτικές του τοπικού πολιτικού μάρκετινγκ. Κάποια στιγμή, σηκώθηκε ένας μεσήλικας με αχτένιστα μαλλιά από το διπλανό τραπέζι, αυτός που πρωτοστατούσε στην γενικότερη πλάκα, σε πλησίασε και ρώτησε:
«Εσύ θα τα πάρεις όλα αυτά τα φάρμακα νεαρέ ή σκοπεύεις να ανοίξεις φαρμακείο στην Σπιανάδα; Θα χρειαστεί άδεια και για τα δύο ξέρεις.»
«Για τον θείο μου είναι» απάντησες δειλά.
Πήρε τις συνταγές και το βιβλιάριο και άρχισε να τα διαβάζει χωρίς να ζητήσει καμιά άδεια.
«Τον ξέρω τον θείο σου, είναι χρόνια ασθενής μου» είπε. «Δεν ήξερα ότι έχει ανιψιό. Σύρε πες του θείου σου ότι δεν έχει τίποτα ούτε αυτός ούτε η Μαρίνα. Το μόνο πραγματικά που θα χρειαστούν και οι δυο παίρνοντας όλα αυτά τα φάρμακα είναι αυτό, που είναι για το συκώτι τους, που θα τους το τινάξει στον αέρα όλα αυτά που μπουκώνονται για προληπτικούς λόγους. Ποιόν να πήγε και βρήκε πάλι για να του τα γράψει; Πως λέγεσαι είπες;»
«Κουρής» απάντησες προσπαθώντας να διατηρήσεις την ανωνυμία που αποφάσισες στην Πάτρα. «Εσείς;»
«Κουρής και εγώ» απάντησε. Και με αφοπλιστική ετοιμότητα συμπλήρωσε: «και απ’ ότι βλέπω και δύο μας Κουρείς ακούρευτοι και αξύριστοι» πριν γυρίσει στη παρέα του που τώρα είχε περιλάβει ένα άλλον νεαρό τοπικό πολιτευτή. Τον σφυροκοπούσαν ανελέητα με καινούργια πειράγματα, που αυτός τα ανταπέδιδε με ετοιμότητα με τα δικά του αυτοσαρκαστικά σχόλια, κάνοντας όλες τις πτέρυγες αυτού του καφενείου-τοπικού βουλευτήριου να τραντάζονται από τα γέλια και να ξεσπούν σε χειροκροτήματα επικροτώντας το πνεύμα που χλεύαζε την σοβαροφάνεια αλλά και την σοβαρότητα του διακόσμου.
Σηκώθηκες, πλήρωσες και τραβώντας την Φρόσω από το χέρι φύγατε αμέσως. Κοντοστάθηκες στον καθρέφτη που ήταν έξω από ένα παλιό κουρείο στο πιο κάτω καντούνι, έχοντας στο μυαλό την σκέψη πως η πολύχρονη παραμονή σου στην απρόσωπη Αθήνα σε είχαν κάνει να ξεχάσεις πόσο δύσκολο είναι να κρατηθεί ένα μυστικό σε μικρές πόλεις όπως αυτή, όπου όλοι γνωρίζουν όλους. Η εικόνα σου στον καθρέφτη ήθελε και ξύρισμα και κούρεμα. Καλλίτερα να είχες πει το πραγματικό σου επώνυμο εκεί μέσα ή έστω το αντίθετό του. Βάλε τώρα ποιος θα ρωτήσει ποιόν για να μάθει πως μπορεί να είναι δυνατόν ένας Κουρής να είναι ανιψιός ενός Παγκράτη. Θέλοντας περισσότερο να διώξεις όλες αυτές τις σκοτεινές σκέψεις, μπήκες μέσα στο κουρείο και κάθισες στην παμπάλαια καρέκλα του κουρέα. Η Φρόσω θα συνέχιζε την βόλτα της στα μαγαζιά.
Δίπλα στον πάγκο με τις τσατσάρες και τα ψαλίδια είχε μια βιτρίνα όπου μέσα της αναπαύονταν όλα τα παλιά σύνεργα των προκατόχων του σημερινού του ιδιοκτήτη: Γυάλες που φύλαγαν τις βδέλλες, μια πλήρης σειρά παλιών οδοντιατρικών εργαλείων και παλιά ξυράφια και πολλά άδεια μπουκαλάκια από φυτικά αρώματα. Κάποτε αυτός αποφάσισε να ασχοληθεί μαζί σου και μόνο αφού προηγουμένως ολοκλήρωσε το σχολαστικό καθάρισμα και το κούρδισμα του άλτο σαξόφωνού του. Κούρεμα-ξύρισμα του παρήγγειλες. Όσο άλλαζες πρόσωπο κάτω από το ξυράφι του, ξαναήρθε στο μυαλό σου το ερμηνευτικό σχήμα του Λάσκου για το κράτος. Αναρωτήθηκες τι να ήταν εκείνο που κατάφερνε να διατηρεί ζωντανό το πνεύμα του Αριστοφάνη σε αυτή την πόλη, όπως αυτό που πριν από λίγο σας αποκαλύφτηκε, σε πείσμα και των επτά προσώπων όλων των κατακτητών της που πέρασαν από εδώ.
18/4/2005, Κέρκυρα- Κέιπ Τάουν
«Ελπίζω να ήρθες στο μάθημα έχοντας κάνει κάποια προετοιμασία Romfea. Καλημέρα.» Οι λέξεις που πληκτρολόγησε ο Λάσκος εμφανίστηκαν στην οθόνη του υπολογιστή σου, δηλώνοντας την πίστη του συντάκτη τους στο ακαδημαϊκό τέταρτο.
«Καλημέρα» έγραψες. Δίπλα η Φρόσω σου θυμίζει ψιθυριστά να μη ξεχάσεις να ρωτήσεις γιατί διάλεξε αυτά τα ονόματα για ψευδώνυμα.
«Πριν συνεχίσουμε, έχεις απορίες ή ερωτήσεις σε αυτά που έστειλα στον προηγούμενο μονόλογο-διάλεξη;» Έγραφε γρήγορα, έδειχνε απόλυτα εξοικειωμένος με το πληκτρολόγιο του υπολογιστή του.
«Ναι, τρεις ερωτήσεις περιμένουν την απάντησή σας. Η πρώτη είναι γιατί Plot-out. Έχει σχέση αυτό το όνομα με τον Πλωτίνο;»
«Ήμουν σίγουρος ότι θα το ρωτούσες αυτό. Φυσικά και έχει. Θεωρώ τον Πλωτίνο πολύ σύγχρονο, οι φιλοσοφικές αρχές που διατύπωσε επιβεβαιώνονται σήμερα από την θεωρητική φυσική και την ψυχολογία. Μπορώ να κάνω μια μικρή εισαγωγή, ενδεχομένως και να έχει κάποια σχέση με όσα θα πούμε πιο κάτω. Ενδιαφέρεσαι να ακούσεις;»
«Είμαι όλος αυτιά για να διαβάσω αυτά που θα γράψετε» δήλωσες.
«Θεωρώ κατ’ αρχάς ότι κάθε μορφή δυϊσμού είναι τουλάχιστον ύποπτη, ότι υποκρύπτει κάποια ευρύτερη πραγματικότητα. Ας πάρουμε για παράδειγμα το ζεύγος «σώμα-νους», που τόσο έχει ταλαιπωρήσει όλη την δυτική σκέψη. Αυτή η δυϊκότητα υποκρύπτει μια μεγάλη αυταπάτη που μας οδηγεί σε μεγάλες αντιφάσεις, κυρίως σε ότι αφορά την μελέτη της λειτουργίας του μυαλού αλλά και του τρόπου που αυτό κατανοεί την τέχνη. Το δίλλημα διατυπώνεται μέσω δύο συμπληρωματικών ερωτημάτων: «με ποιο τρόπο εγείρει το νοητικό φαινόμενο ένα υλικό αντικείμενο, στην προκειμένη περίπτωση τον εγκέφαλο», και αντίστροφα «πως επηρεάζει τον υλικό κόσμο (το κύτταρο, τον ιστό, το βιολογικό όργανο) το νοητικό φαινόμενο». Η ταυτόχρονη απάντηση και των δύο, χωρίς να κάνουμε λογικές ακροβασίες και άλματα, είναι αδύνατη διότι υπάρχει ένας a priori ιστορικός διαχωρισμός και μια σύγχυση μεταξύ της ύλης και του νου. Το πρόβλημα τίθεται ως τέτοιο διότι φαίνεται ότι υπάρχει αλληλεπίδραση δύο εντελώς διαφορετικών κόσμων, ενός «νοητικού κόσμου» που περιέχει σκέψεις και ενός «υλικού κόσμου» που περιέχει πράγματα. Και στο μέσο ίσως αυτών των δύο πλασματικών κόσμων, βρίσκεται το συναίσθημα με την ποιοτική και την ποσοτική συνιστώσα του, μια γέφυρα ανάμεσά τους που ενώνει και τον υλικό φορέα της τέχνης με το νου. Εντάξει μέχρι εδώ;»
«Παρακαλώ συνεχίστε» έγραψες.
«Σε αυτό το πλαίσιο πιστεύω ότι μας βοηθάει στην συγκεκριμένη επιστημονική μας αναζήτηση, όχι ο δυϊσμός του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Καρτέσιου, του Λάιμπνιτζ ή του Γούντ, ούτε ο μονισμός του Μπέρκλεϋ, του Χέγκελ, ή του Χόμπς, αλλά η παραδοσιακά ορθολογική άποψη του Πλωτίνου περί «δυϊστικού μονισμού». Μονισμός μεν διότι, όπως θα δούμε παρακάτω, ο Πλωτίνος ορίζει ότι τα πάντα είναι απόρροια του Ενός, δυϊσμός, διότι η ύλη, χάριν των επεμβάσεων της παγκόσμιας Ψυχής, καταλήγει να είναι ενσώματη ύλη, απαρχή του αισθητού κόσμου της ετερότητας και της πολλότητας. Η μεγάλη πρωτοτυπία του Πλωτίνου βασίζεται στην ιδέα των τριών υποστάσεων συν μιας. (Εν, Νους, Ψυχή και Ύλη). Υπέρτατη αρχή για τον Πλωτίνο είναι το Εν, από το οποίο πηγάζουν τα πάντα , επέκεινα του όντος. Το Σύμπαν του Πλωτίνου χαρακτηρίζεται, από έναν παλλόμενο δυναμισμό, καθώς πραγματοποιείται η κάθοδος από το Εν στις τρεις επόμενες υποστάσεις, αλλά και που ενισχύει η ροπή προς φυγή και επιστροφή τους προς αυτό, μιας και είναι αδύνατη η ύπαρξή του Ενός χωρίς την παρουσία τους. Ο Πλωτίνος προσφεύγει, όπως κάνει συχνά, σε μια εικόνα για να υπογραμμίσει τι εννοεί: στην εικόνα των μελών του χορού μιας τραγωδίας γύρω από τον κορυφαίο. Μόνο όταν το βλέμμα των μελών του χορού είναι στραμμένο προς τον κορυφαίο και όχι προς τους θεατές, μόνο τότε ο χορός τραγουδά σωστά…»
«Μάλλον νομίζει ότι είναι σε αμφιθέατρο, τραγουδάει ο παππούς. Άκου επέκεινα. Τι πάει να πει επέκεινα, ξέρεις; Ρώτα τον γιατί κατέρρευσε η Σοβιετική Ένωση να δούμε τι θα μας πει» μουρμούριζε η Φρόσω, όσο ο Λάσκος συνέχισε να γράφει.
«… Να διευκρινίσουμε ότι σύμφωνα με τον Πλωτίνο, μέχρι της διεισδύσεως της Ψυχή στον Νου και στην Ύλη και της εμφανίσεως του αισθητού κόσμου, οι «διαδικασίες» των υποστάσεων και των τριών συνιστωσών του Ενός είναι άχρονες και έξω από κάθε έννοια του χώρου. Σύμφωνα με τον Πλωτίνο, η Ψυχή είναι ουσία και όχι ποιόν ή κατηγόρημα του σώματος, ή είδος αυτού. Συνεπώς δεν οφείλει στο σώμα το είναι της. Φυσικά σήμερα θεωρούμε ότι αυτό δεν είναι απόλυτα ακριβές, αλλά μη ξεχνάμε ότι η θεωρία αυτή διατυπώθηκε πριν πολλούς αιώνες. Σύμφωνα με αυτή, για να γνωρίσουμε τι συμβαίνει σε κάποιο μέρος της ψυχής πρέπει να την προσεγγίσουμε σαν «Όλον», να την αντιληφθούμε ως ένα ενιαίο σύνολο μαζί με το σώμα. Έτσι για παράδειγμα, εάν μια επιθυμία μείνει στο επίπεδο του επιθυμητικού, τότε δεν περιέρχεται στην γνώση μας. Γνωστή γίνεται μόνο όταν την συνειδητοποιούμε με την εσώτερη αισθητική μας, με την διάνοια μας η και με τα δύο. Ποτέ όμως δεν θα κατανοήσουμε τον ακριβή τρόπο με τον οποίο ο νους και η αισθητική μας επιτυγχάνουν αυτή τους την λειτουργία. Έτσι, χωρίς τον Πλωτίνο, καταλήγουμε μοιραία σε ένα τυπικό πρόβλημα αυτό-αναφοράς, όπως θα έχεις ήδη αντιληφθεί, πρόβλημα που καθιστά την απόλυτη αυτογνωσία αδύνατη.»
«Σαν θεώρημα περί της μη πληρότητας της ψυχανάλυσης ακούγονται αυτά κύριε καθηγητά» σχολίασες μόλις κοντοστάθηκε να πληκτρολογεί τις σκέψεις του με απελπιστικά γρήγορο ρυθμό.
«Δεν ξέρω αν έχουν σχέση οι θεωρίες του Γκέντελ με τις αρχές που διατύπωσε ο Φρόιντ, αυτό θα το αφήσω στους πιο ειδικούς. Φρονώ ότι οι νέες επιστημονικές θεωρίες αλλά και ορισμένες φιλοσοφικές απόψεις, όπως αυτή του Πλωτίνου, μας βοηθούν να κατανοήσουμε την τέχνη όπως και να αντιληφθούμε την ψυχολογία σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, θεωρώντας και τα δυο ως προσπάθειες ερμηνειών του όλου και όχι του μέρους. Δεν είναι απορίας άξιο ότι παρά την ιδεαλιστική προσέγγιση του Πλωτίνου και την μεγάλη της συγγένεια των αρχών του με την φιλοσοφία της Ορθοδοξίας, παρά το γεγονός ότι οι αρχικές αναζητήσεις του θεωρούνται σήμερα ιστορικά παρωχημένες, ο δυϊστικός μονισμός που εισήγαγε σαν έννοια βρήκε την σύγχρονη έκφρασή της τόσο στην σύγχρονη θεωρητική φυσική όσο και στις νέες αιτιάσεις στην ψυχανάλυση των συνεχιστών του Φρόιντ, ιδιαίτερα μετά την φιλοσοφική παρέμβαση του Φουκώ και του Ντεριντά την δεκαετία του εξήντα. Σαν αποτέλεσμα, η σύγχρονη αναθεώρησή της ψυχολογίας θέλει να μελετά το Υπερεγώ ως μέρος του ανθρώπινου Όλου αντί να εστιάζεται μόνο στο συνειδητό ή στο ασυνείδητο εγώ. Και μαζί με όλα αυτά, αποκαθηλώθηκαν και οι μονήρεις αντιλήψεις του Εμμανουέλ Κάντ, του Έντμουντ Μπέρκ ή του Ντέιβιντ Χιούμ και των συνεχιστών τους για την τέχνη, την αισθητική και τον ρόλο τους. Αυτά νομίζω αρκούν για τον Πλωτίνο. Ελπίζω να αντιλαμβάνεσαι πόσο αντι-μονιστική, άρα μη ιδεαλιστική και σύγχρονη, μπορεί να είναι η θεώρησή του. Αν το επόμενο ερώτημα αφορά την Ρομφαία, σου λέω προκαταβολικά ότι θα το απαντήσω στο τέλος αυτού του κύκλου μαθημάτων. Ποια είναι η επόμενη ερώτηση;»
«Η τρίτη μου τότε ερώτηση αφορά το ερμηνευτικό σχήμα που δώσατε για το κράτος. Το περιγράψατε σαν ένα ζωντανό όν, σαν ένα κύτταρο. Αναρωτιόμουν αν μπορεί να πάθει αυτό το πλάσμα καρκίνο». Η Φρόσω έδειχνε αμήχανη τόσο από την κατάληξη της τελευταίας απάντησης όσο και για την ερώτηση που έκανες.
«Πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση. Για να είμαι ειλικρινής εκπλήσσομαι μιας και την ίδια ακριβώς ερώτηση την διατύπωσε και ένας άλλος λαμπρός μαθητής μου πριν δυο χρόνια και μάλιστα με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Ισχυρίζομαι ότι ναι, πράγματι μπορεί να πάθει ένα κράτος καρκίνο και θα προσπαθήσω να το αποδείξω. Θυμάσαι τι είπαμε για τις πραγματικές και τις εικονικές πληροφορίες στην προηγούμενη διάλεξη. Ας φανταστούμε τώρα ένα άλλο απλό παράδειγμα.«
»Έστω κάποιος συνεργάτης σου σε φτάνει στα άκρα. Μπορεί να σκεφτείς: «αυτό δεν θα του συγχωρήσω ποτέ. Δεν θα μπορέσω ποτέ να το χωνέψω» και αυτή η φράση πραγματικά αντανακλά αυτό που αισθάνεσαι έντονα. Τότε ο εγκέφαλός σου θα λάβει αυτήν την συμβολική πληροφορία και θα την επεξεργαστεί σα να ήταν πραγματική. Εάν η σύγκρουση που βιώνεις στη σχέση σου με το άλλο άτομο είναι πολύ έντονη και δεν καταφέρνεις να εκφράσεις όλη τη δυσαρέσκεια ή την οργή που αισθάνεσαι, είναι πολύ πιθανό τότε ο εγκέφαλος να ξεκινήσει μια ακολουθία παραγωγής πεπτικών υπερκυττάρων (δηλαδή καρκινικών κυττάρων) για να «χωνέψει» αυτό που δεν μπορείς να χωνέψεις. Μαντεύεις τη συνέχεια: αργά ή γρήγορα, εξαιτίας της ανώμαλα υπερβολικής ικανότητας πέψης θα αρχίσεις να αισθάνεσαι πόνους, οι τροφές δεν θα χωνεύονται σωστά. Θα γίνει κάποια στιγμή διάγνωση καρκίνου του στομάχου που οι γιατροί θα προσπαθήσουν να τον εξαφανίσουν με τα διάφορα μέσα που έχουν στη διάθεσή τους. Ίσως να μαντεύεις τον κίνδυνος αυτού που μπορεί να επακολουθήσει. Ακόμα και αν σου έκαναν ολική αφαίρεση στομάχου, ο εγκέφαλός σου θα συνεχίσει να δίνει την εντολή για την παραγωγή καρκινικών κυττάρων στην περιοχή του σώματος όπου βρισκόταν το στομάχι. Κάποιους μήνες αργότερα, οι γιατροί θα ανακάλυπταν αυτό που θα ονόμαζαν υποτροπή ή μετάσταση, ενώ αυτό δεν θα ήταν παρά το αποτέλεσμα της συνέχισης της εντολής που είχε ξεκινήσει ο εγκέφαλός σου, βασιζόμενος σε μια συμβολική πληροφορία σχετικά με την σύγκρουση που βίωσες με αυτόν τον συνεργάτη. Αυτό που έθαψες μέσα σου και δεν το άφησες να εκδηλωθεί στην ώρα του με κάποιο συναίσθημα ή κάποια αντίδραση σε τρώει, δημιουργεί αταξία στο σώμα σου σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από την ικανότητα του να την αποβάλει.«
»Το κράτος, με την ιεραρχική δομή που περιγράψαμε για το δεύτερο πρόσωπο από τα επτά που μας ενδιαφέρουν, επεξεργάζεται συνεχώς πληροφορίες. Η πολυπλοκότητα των σχέσεων του και του πλέγματος εξουσίας που είναι αναγκασμένο να διατηρεί, συνεχώς αυξάνεται. Συνεχώς αναδεικνύονται νέες δυνάμεις που απαιτούν αλλαγές στο πλέγμα της εξουσίας ή στην ηθική που τις νομιμοποιεί και οι διεθνείς σχέσεις και ισορροπίες γίνονται πιο πολύπλοκες. Οι συμβιβασμοί δεν είναι πάντα επιτυχείς, οι σχέσεις συναλλαγής αρχίζουν να γίνονται δαιδαλώδεις. Φτάνει κάποιο σημείο που οι πληροφορίες που φτάνουν στον αντίστοιχο εγκέφαλο, τον φύλαρχο ή την κυβέρνησή του κράτους, να είναι τόσο αντιφατικές, να περιέχουν δηλαδή τόσο θόρυβο, που καθίστανται εικονικές. Ο άρχων που αποφασίζει ζει πλέον σε μια δική του εικονική πραγματικότητα, οι αποφάσεις που λαμβάνει για να διατηρήσει την δομή των άλλων έξι προσώπων του κράτους είναι λανθασμένες, αντί να λύνονται προβλήματα δημιουργούνται νέα που εντείνουν συνεχώς την διάλυση των σχέσεων συναλλαγής και θέτουν σε γενική αμφισβήτηση την ιδιότητα του κράτους ως φύλακα ηθικής και νομιμότητας. Συνήθως, πριν την κατάρρευση θα έχει προηγηθεί η εξάπλωση της διαφθοράς και η παράλυση στους μηχανισμούς και τις συναλλαγές του σε τέτοιο βαθμό μέχρι που θα εκλείψει παντελώς ο ρόλος του ως φύλακα της ηθικής και της νομιμότητας. Τότε ο εγκέφαλος του πλάσματος δίνει την εντολή να παραχθούν μεγάλες ποσότητες υπερκυττάρων τρόμου, ο κίνδυνος της καθολικής αμφισβήτησης των υπηκόων του πρέπει να χωνευτεί πάραυτα. Ο καρκίνος αυτός συνεχίζει να αναπαράγεται με μεγαλύτερο ρυθμό και να εξαπλώνεται σε μια επαναλαμβανόμενη διαδικασία μέχρι που το ανθρωπόμορφο πλάσμα μας να καταρρεύσει. Την αφορμή της κατάρρευσης θα την δώσει κάποιο ασήμαντο γεγονός, όπως για παράδειγμα η παρανόηση της διαταγής ενός φύλακα στο τοίχους του Βερολίνου που θα ανοίξει την πύλη, όντας πεισμένος ότι πράττει στα πλαίσια της νομιμότητας. Κάπως έτσι, όπως στο απλουστευμένο αυτό παράδειγμα που παρέθεσα, κατέρρευσε η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η Οθωμανική Αυτοκρατορία, και μόλις πρόσφατα και η Σοβιετική Ένωση. Σε ορισμένες ιστορικές στιγμές πρόλαβε την κατάρρευση η κατάληψη του κράτους από κάποια άλλη ανερχόμενη κρατική οντότητα, όπως για παράδειγμα έγινε με την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ως εκ τούτου, το ερμηνευτικό μας μοντέλο για το κράτος αποδεικνύεται ικανό για να εξηγήσει αυτές τις καταρρεύσεις.»
Σε κοίταξε έκπληκτη. Άφησες τον σχολιασμό για αργότερα και έγραψες:
«Να υποθέσω ότι η ίδια διαδικασία ισχύει και για την περίπτωση του καρκίνου του δωδεκαδακτύλου;»
«Ω! Βλέπω ότι ήρθες στο μάθημα έχοντας διαβάσει αρκετά. Δεν είμαι ειδικός στο θέμα αλλά νομίζω πως ναι, κάποια αντίστοιχη διαδικασία πρέπει να ισχύει. Να συμπεράνω ότι είσαι κοντά στην πηγή της γνώσης ή κάνω λάθος;» ρώτησε. Ήταν φανερό ότι η συζήτηση είχε συμπεριλάβει τον Πορφύρη και το αρχείο του.
«Θα έλεγα ότι ακουμπάω κυριολεκτικά στην πηγή της». Φαντάστηκες ότι χαμογελούσε.
«Έξοχα, ήμουν βέβαιος για σένα. Ας συνεχίσουμε λοιπόν. Η ερώτηση που μου έκανες για το καρκινικό κράτος με διευκολύνει να κάνω μια μεγάλη παράκαμψη σε ότι είχα σχεδιάσει αρχικά γι’ αυτό το μάθημα, να μπω ευθέως στο κυρίως θέμα μας. Όλες οι κρατικές οντότητες αργά ή γρήγορα καταλήγουν όπως η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Αυτό το γνωρίζουν ή το διαισθάνονται οι μηχανισμοί του δεύτερου προσώπου και οι αποφασίζοντες. Στην ιστορία καταγράφτηκαν τρεις κύριες επιλογές τους για να αποφύγουν αυτή την κατάρρευση. Προσοχή, όχι απλώς την κατάρρευση της εξουσίας τους αλλά την πλήρη κατάρρευση του ίδιου του κράτους. Έτσι είτε εξάγουν την παραπανίσια πολυπλοκότητα έξω από το κράτος, ας πούμε με την δημιουργία αποικιών ή εξωθώντας τους υπηκόους τους στην μετανάστευση, είτε επικρατούν απόψεις για λιγότερο κράτος, που προϋποθέτουν όμως πάντα τόσο μεγάλης έκτασης κρατικές παρεμβάσεις που έχουν σαν αποτέλεσμα τελικά να διογκώνουν το κράτος αντί να το συρρικνώνουν. Ενίοτε καταφεύγουν στην τρίτη επιλογή. Αλλάζουν την συμπεριφορά του κράτους-πλάσματος στο διεθνές του περίγυρο καθιστώντας το πιο επιθετικό με τους γείτονες. Οι συγκρούσεις και η αναστάτωση στο εσωτερικό ή το εξωτερικό του κράτους, που αναπόφευκτα ακολουθούν οποιαδήποτε από αυτές οι επιλογές, οδηγούν σε καταστροφές. Αυτές λειτουργούν όπως η πυρκαγιά στο πευκόδασος. Καταστρέφουν τα ζιζάνια της περίσσειας πολυπλοκότητας. Φυσικά καίνε και ζωές ή συνειδήσεις, καταστρέφουν συσσωρεμένο κόπο και όλα τα σχετικά αλλά αναζωογονούν προσωρινά τα επτά πρόσωπα του νικητή, τους κάνουν λίφτινγκ. Κλασσικά τα παραδείγματα εδώ από όλες τις πολεμικές συγκρούσεις του δέκατου ένατου και του εικοστού αιώνα και η ανάπτυξη που επακολούθησε μετά το τέλος τους..»
Πήρε το πληκτρολόγιο η Φρόσω. Την έβλεπες ώρα, δεν άντεχε άλλο.
«Με λίγα λόγια λέτε κύριε καθηγητά ότι ο καπιταλισμός νίκησε το δεύτερο αξίωμα της θερμοδυναμικής; Μπορεί έτσι απλά, με ένα πόλεμο στο άψε σβήσε να καταστρέψει πολυπλοκότητα, να εξαφανίσει εντροπία και αταξία; Μήπως νομιμοποιούμε με αυτή τη συλλογιστική κάθε πόλεμο;» Είχε ύφος θριαμβευτικό περιμένοντας την απάντηση του καθηγητή, σίγουρη ότι τον έβαλε στην γωνιά με την ερώτησή της.
«Κάθε άλλο, ισχυρίζομαι ακριβώς το αντίθετο. Θα πω το παράδειγμα με τα σύγχρονα δυτικά κράτη της ελεύθερης οικονομίας που, μετά και την κατάρρευση του αντιπάλου, εξάγουν εύκολα και ελεύθερα την περισσευούμενη αταξία της οργάνωσής τους σε άλλα υπο ανάπτυξη κράτη με την λεγόμενη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης, την μετανάστευση δηλαδή όχι των υπηκόων αλλά του κεφαλαίου τους. Αρχικά αυτή η διαδικασία φέρνει θετικά αποτελέσματα, όπως για παράδειγμα την άνοδο του βιοτικού επιπέδου των λιγότερο αναπτυγμένων οικονομικά και τεχνολογικά κρατών, τα οποία συνήθως έχουν να προσφέρουν μόνο φτηνή εργατική δύναμη για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Σίγουρα αυτή η διαδικασία συνοδεύεται και από την αναστάτωση στο κράτος που εξάγει την πολυπλοκότητα του. Δημιουργείται ανεργία, αποβιομηχάνιση και ενδεχομένως απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων. Αυτή η αναστάτωση όμως είναι το ζητούμενο για το πλέγμα εξουσίας αυτών των κρατών του παραδείγματός μας, μιας και σαν τελική κατάληξη επιδιώκεται συνήθως η μετατροπή του πρωτογενή και του δευτερογενή τομέα των οικονομιών τους σε υπηρεσίες, που σήμερα αποδίδουν πολύ περισσότερο. Αυτή η διαδικασία συνεχίζεται μέχρι να επέλθει και στα κράτη υποδοχής ο κορεσμός και να αναζητηθεί η περεταίρω εξάπλωση αυτής της διαδικασίας και σε άλλες λιγότερο αναπτυγμένες γεωγραφικές περιοχές. Ταυτόχρονα, τα πιο επιθετικά κράτη, αυτά που λέμε τα σήμερα δυτικά, εκείνα δηλαδή που αντιμετωπίζουν οξύτερα εσωτερικά προβλήματα, στην προσπάθεια να διατηρήσουν την νομιμότητά τους και να ικανοποιήσουν το πλέγμα εξουσίας τους που γίνεται όλο και πιο απαιτητικό, κάνουν και πόλεμους ή επεμβάσεις σε άλλα κράτη, ποτέ δεν λείπουν οι αφορμές., Ταυτόχρονα στο εσωτερικό τους διατείνονται ότι επιδιώκουν συρρίκνωση του κράτους-γίγαντα που έχουν δημιουργήσει και που πολεμά. Δεν διστάζουν να ορίσουν και να επιβάλλουν αυθαίρετα νέες ηθικές στην προσπάθεια να διατηρηθεί η συνοχή και η νομιμότητα των επτά προσώπων τους. Σε κάθε περίπτωση όμως, μιας και οι γη είναι πεπερασμένη, όση ακριβώς και τα όρια της παγκοσμιοποίησης, και εφ’ όσον οι δυνατότητές μας να αποικήσουμε τον Άρη είναι προς το παρόν ελάχιστες και επειδή οι πόλεμοι δεν είναι εύκολο να διατάσσονται κάθε μέρα, το περίσσευμα της πολυπλοκότητας και της αταξίας το φορτώνουμε τελικά, και θα συνεχίσουμε να το φορτώνουμε, στο περιβάλλον. Αλόγιστη υπερεκμετάλλευση των πόρων, μόλυνση, θερμοκήπιο, βίαιες κλιματολογικές αλλαγές και τόσα άλλα, δεν χρειάζεται να αναφέρω όλα αυτά εδώ. Αν ολοκληρωθεί κάποτε αυτή η διαδικασία που λέγεται παγκοσμιοποίηση δεν θα έχει απομείνει καμία εναλλακτική ειρηνική λύση, θα μένουν οι πόλεμοι σαν το μόνο μέσο καταστροφής της περίσσειας αταξίας ενώ το περιβάλλον θα υποβαθμίζεται διαρκώς στον ρόλο του οχετού της αχώνευτης κατανάλωσης της οποιασδήποτε τεχνητά κατεστραμμένης πολυπλοκότητας. Το περιβάλλον όμως είναι και αυτό ζωντανό και εύθραυστο, διέπεται από τους ίδιους νόμους που διέπουν τα κράτη, είναι εύκολο να καταρρεύσει, πολύ πιο εύκολα μάλιστα αν γίνει χρήση των δυνατοτήτων των σημερινών ή των μελλοντικών πολεμικών μέσων. Και μαζί με αυτό τότε θα καταρρεύσει όλο το ολοκληρωμένο παγκοσμιοποιημένο οικοδόμημα με όλα τα κράτη του με ένα τρόπο χαοτικό, σαν πύργος από τραπουλόχαρτα.»
«Άρα ισχυρίζεστε ότι δεν υπάρχει επιλογή και κανένα μέλλον. Θα πρέπει απλώς να διαλέξουμε ανάμεσα στον οικολογικό ή τον κοινωνικό μεσαίωνα» σχολίασε η Φρόσω διακόπτοντας την ροή του κειμένου της απάντησης του Λάσκου.
«Στο δίλλημα αυτό, τι προτιμάμε, τον επερχόμενο οικολογικό μεσαίωνα ή τον επερχόμενο κοινωνικό και οικονομικό μεσαίωνα, θα αφήσω να απαντήσει ο Πλωτίνος. Κάθε δυϊσμός αυτού του είδους είναι λανθασμένος, η απάντηση θα πρέπει να αναζητηθεί στην άρνηση και των δύο μέσα από μια νέα σύνθεση. Βεβαίως δεν είμαι σε θέση να προτείνω την ακριβή σύνθεση, το «Έν» του Πλωτίνου, που θα οδηγήσει σε διαδικασίες αειφόρου οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης χωρίς να θέτει σε άμεσο κίνδυνο το περιβάλλον, αυτό υπερβαίνει τις δυνάμεις ενός ταπεινού ιστορικού της τέχνης. Ενδεχομένως να απαιτούνται ριζικές τεχνολογικές αλλαγές και καινοτομίες στα χαρακτηριστικά όλων των προσώπων του κράτους, που αυτή τη στιγμή τουλάχιστον δεν είναι διαθέσιμες. Δεν γνωρίζω ποιες είναι αυτές οι καινοτομίες και ενδεχομένως οι αλλαγές στα πρόσωπα του μοντέλου-κράτους να μην έχουν κανένα ιστορικό προηγούμενο. Αγνοώ παντελώς και την διαδικασία απ’ όπου θα προκύψουν αυτές οι καινοτομίες και, ως εκ τούτου, δεν είναι εύκολος και ο προσδιορισμός από εμένα της δύναμης που θα τις επιβάλλει. Και δυστυχώς, για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπου, η τέχνη δεν είναι σήμερα σε θέση να σκιαγραφήσει ή να εμπνεύσει την αιτούμενη σύνθεση, για τους λόγους που θα το αναλύσουμε πιο κάτω εκτενέστερα. Το μόνο για το οποίο προσωπικά είμαι βέβαιος είναι ότι θα απαιτηθεί εκ νέου ο επαναπροσδιορισμός των στόχων και της έννοιας του ανθρωπισμού, θεωρώντας πλέον τον άνθρωπο ως μέρος της φύσης και όχι ως εξουσιαστή της. Αν παρ’ όλα αυτά καταφέρουμε να βρούμε λύσεις έγκαιρα, θα κερδίσουμε χρόνο. Ως εκ τούτου Ρομφαία το αξίωμα της θερμοδυναμικής σου δεν νικήθηκε.»
«Δυνατός, πολύ δυνατός» σχολίασε η Φρόσω προβληματισμένη. Πήρες πίσω τον έλεγχο του πληκτρολογίου.
«Πως καταφέρνει ένα κράτος να παρασύρει τους υπηκόους του στον αποικισμό ή την μετανάστευση, πως τους οδηγεί σε ένα πόλεμο; Υπάρχει κάποιος ειδικός μηχανισμός γι’ αυτό σε κάποιο από τα επτά πρόσωπα;»
«Ναι, υπάρχει. Είναι ο ίδιος που νομιμοποιεί την ύπαρξη του κράτους-πλάσματος, ο φόβος που έγινε τρόμος. Αυτό ήταν, είναι και θα είναι το κύριο επάγγελμα του όντος που μελετάμε.»
«Έχει επάγγελμα το κράτος;» ρώτησες.
«Φυσικά και έχει, αν και όχι πάντα το ίδιο. Θα προσπαθήσω να περιγράψω διαχρονικά τα κυρίαρχα «επαγγέλματα» συνοπτικά, επικεντρώνοντας στα κύρια χαρακτηριστικά τους, όπως αυτά καθορίζονται από τη σύνθεση των κυρίαρχων ιδιοτήτων των επτά προσώπων των εθνικών κρατών μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι στην δύση, μετά την Γαλλική Επανάσταση του εβδομήντα εννέα. Κύρια απασχόληση των κρατών της πρώτης περιόδου, αυτής που διήρκεσε μέχρι τις αρχές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ήταν να επιβάλουν τους κανόνες ανάπτυξης των αγορών και να φροντίζουν να τηρούνται αυτοί οι κανόνες από τους πολίτες τους και από τους γείτονες. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι κάθε κράτος της δύσης αυτή τη περίοδο είχε το επάγγελμα του χωροφύλακα. Ενός αμόρφωτου χωροφύλακα που δεν δίσταζε πότε πότε να ανοίξει και κανένα κεφάλι για να διατηρηθεί η τάξη, χωρίς να δίνει και πολλές εξηγήσεις Το θεωρείς τυχαίο που η αστυνομική λογοτεχνία δημιουργήθηκε και άνθησε αυτή την ιστορική περίοδο; Μετά τον Πρώτο πόλεμο, την επικράτηση των μπολσεβίκων στη Ρωσία και το New Deal που ακολούθησε την χρηματιστηριακή κατάρρευση το είκοσι εννέα, άλλαξε το βασικό «επάγγελμα» των κρατών. Αναγκάστηκαν τα κράτη να φροντίζουν τους πολίτες τους σαν να ήταν παιδιά, να τα ταίζουν, να τα σπουδάζουν, να τους μοιράζουν δουλειές και να τα περιθάλπουν αλλά και να τα προστατεύουν από κάθε εξωτερικό ή εσωτερικό κίνδυνο, παρεμβαίνοντας συχνά και έντονα στην διαμόρφωση των κανόνων του παιχνιδιού, στην ανάπτυξη των αγορών και του εμπορίου. Ότι κάνει μια νταντά δηλαδή, που δεν διστάζει να πει και κανένα παραμύθι με δράκους και φαντάσματα για να επιβάλει την τάξη, πριν βάλει τα μικρά της να κοιμηθούν έντρομα για να ησυχάσει. Πάλι δεν είναι απορίας άξιο που αυτή την περίοδο η καλλιτεχνική δημιουργία, κυρίως αυτή της έβδομης τέχνης, έδωσε τόσα δείγματα ιστοριών τρόμου και βίας αλλά ομολογουμένως και κάποιες φωτεινές στιγμές αμφισβήτησης όπως για παράδειγμα εκείνες μέσα από τα underground κόμικς και από κάποια δείγματα της λογοτεχνίας της επιστημονικής φαντασίας. Το μοντέλο του κράτους-νταντά φαίνεται ότι έπαψε να είναι απαραίτητο μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και των δίδυμων πύργων ως πολύ δαπανηρό και ασύμφορο. Στις μέρες μας σε κάποια κράτη, όπως στις Ηνωμένες Πολιτείες, την Βρετανία, το Ισραήλ ή ακόμα και στην Τουρκία, επανέρχεται με πολύ βίαιο τρόπο σαν κύριο επάγγελμα του κράτους αυτό του χωροφύλακα, αλλά αυτή τη φορά ενός σπουδασμένου και τεχνολογικά πανίσχυρου χωροφύλακα με παγκόσμιο ρόλο. Στην ζαλισμένη από τις εξελίξεις δυτική Ευρώπη τείνει τώρα τελευταία να κυριαρχήσει σαν κύριο «επάγγελμα» των κρατών αυτό του ιατρού της προληπτικής ιατρικής. Το τελευταίο προσδιορίζεται από τις διαρκείς και έντονες προσπάθειες των κρατών να ρυθμίσουν τις συμπεριφορές και τις συνήθειες των πληθυσμών τους, που συνεχώς γερνούν, στο όνομα της ατομικής υγείας για να αποτραπεί, δήθεν, η επερχόμενη κατάρρευση των συστημάτων κοινωνικής ασφάλειας και να εξοστρακισθεί έτσι και με αυτόν τον τρόπο κάθε κατάλοιπο του κράτους-νταντά. Θα παρατηρείς ότι όλα αυτά τα «επαγγέλματα» έχουν σαν βάση της λειτουργίας τους τον φόβο.»
«Τον τρόμο θα έλεγα, σύμφωνα με όσα αναλύσατε προηγουμένως. Μήπως κουραστήκατε; Μπορούμε να συνεχίσουμε μια άλλη μέρα» πρότεινες.
«Έχεις δίκαιο, τον τρόμο. Ναι, θα το προτιμούσα και εγώ να διακόψουμε τώρα. Έξω έχει μια καταπληκτική φθινοπωρινή λιακάδα και λέω να την απολαύσω. Να συνεχίσουμε την επόμενη Παρασκευή κατά τις τέσσερις το απόγευμα; Θα εισάγουμε τότε στην συζήτησή μας πιο συστηματικά και την τέχνη και τον ρόλο της στο θέμα που συζητάμε.»
Συμφώνησες, έξω η ανοιξιάτικη λιακάδα ήταν προκλητική. Τεντώθηκες και της είπες: «Πάμε μια βόλτα με τη μηχανή μέχρι την πόλη; Ζαλίστηκα με όλα αυτά που διάβασα και περιμένουν να χωνευτούν.»
«Μα τι είναι τώρα αυτά που λες;» είπε. «Αυτά που διάβασες σκέτο. Βάλε παπούτσια και φύγαμε.»
Ο Παγκράτης έτρεξε να σε προλάβει πριν ξεκινήσεις τη μηχανή σου. Είχε στα χέρια του μια βούρτσα πασαλειμμένη ασβέστη που έσταζε πάνω στο ξέφωτο με τα χαμομήλια που είχαν αρχίσει να ανθίζουν. Ασβέστωνε, είπε, το πηγάδι του κτήματος εδώ πιο κάτω από το ξέφωτο και ξεχάστηκε. Σε παρακάλεσε να περάσεις από την πόλη από ένα φαρμακείο να του πάρεις τα φάρμακα του μήνα, γιατί η συνταγή του ΟΓΑ που είχε εγκρίνει για τον ίδιο και την κυρά-Μαρίνα έληγε και ποιος την ακούει. Πήρες τα χαρτάκια με τις συνταγές και το βιβλιάριο, κανένα πρόβλημα είπες και ξεκινήσατε.
Αναρωτήθηκες ποια ιατρικά προβλήματα να είχε ο Φώτης και η Μαρίνα βλέποντας την μεγάλη σακούλα που γέμισε ο φαρμακοποιός εκτελώντας τις συνταγές. Περίεργος προσπάθησες να παραβιάσεις το ιατρικό τους απόρρητο προσπαθώντας να το μαντέψεις, διαβάζοντας τα χαρτάκια με τις ενδείξεις και τις αντενδείξεις, μέσα σε ένα παλιό καφενείο στο Λιστών που σερβίριζε καταπληκτικά γλυκά κουταλιού και πάστες. Φάρμακα για την πίεση, το ζάχαρο, την καρδιά, το κυκλοφοριακό, τα τριγλυκερίδια και τις τρανσαμινάσες, τρία άλλα για την χοληστερίνη, μια πλήρης συλλογή για την ουρία, μια άλλη για το στομάχι και ένα μόνο φάρμακο για το συκώτι ήταν αυτά που έπαιρνε ο Παγκράτης. Η Παγκράταινα είχε στο δικό της μενού όλα τα προηγούμενα και δύο φάρμακα για να την παίρνει ο ύπνος. Τους λυπήθηκες, δεν έδειχναν καθόλου και οι δυο ότι είναι τόσο άρρωστοι.
Στα δίπλα βενετσιάνικα τραπέζια κάθονταν παρέες ντόπιων που έκαναν πειράγματα η μία στην άλλη και σε όποιο ντόπιο περαστικό είχε την ατυχή έμπνευση να κάνει εκείνη την ώρα τη βόλτα του στο πλακόστρωτο του Λιστών και να βρεθεί έτσι στο στόχαστρό τους. Τα γκαρσόνια του καφενείου πηγαινοέρχονταν μοιράζοντας παραγγελίες και κουτσομπολιά στα τραπέζια, συμμετέχοντας με τα δικά τους πειράγματα στην γενικότερη πλάκα που γινόταν με πολύ γούστο και έξυπνες ατάκες. Στο επίκεντρο σήμερα ήταν κάποιος αποτυχημένος να εκλεχτεί τοπικός πολιτικός, που δεχόταν σοβαρός και περίλυπος τα ομαδικά σκωπτικά πυρά των θαμώνων του καφενείου για κάποια δήλωση που είχε κάνει σε ένα τοπικό κανάλι. Άφησες τα χαρτάκια από τα φάρμακα και τις συνταγές και χάζευες την παράσταση μαζί με την Φρόσω, που έδειχνε να το διασκεδάζει αφάνταστα μελετώντας αυτές τις παραδοσιακές τακτικές του τοπικού πολιτικού μάρκετινγκ. Κάποια στιγμή, σηκώθηκε ένας μεσήλικας με αχτένιστα μαλλιά από το διπλανό τραπέζι, αυτός που πρωτοστατούσε στην γενικότερη πλάκα, σε πλησίασε και ρώτησε:
«Εσύ θα τα πάρεις όλα αυτά τα φάρμακα νεαρέ ή σκοπεύεις να ανοίξεις φαρμακείο στην Σπιανάδα; Θα χρειαστεί άδεια και για τα δύο ξέρεις.»
«Για τον θείο μου είναι» απάντησες δειλά.
Πήρε τις συνταγές και το βιβλιάριο και άρχισε να τα διαβάζει χωρίς να ζητήσει καμιά άδεια.
«Τον ξέρω τον θείο σου, είναι χρόνια ασθενής μου» είπε. «Δεν ήξερα ότι έχει ανιψιό. Σύρε πες του θείου σου ότι δεν έχει τίποτα ούτε αυτός ούτε η Μαρίνα. Το μόνο πραγματικά που θα χρειαστούν και οι δυο παίρνοντας όλα αυτά τα φάρμακα είναι αυτό, που είναι για το συκώτι τους, που θα τους το τινάξει στον αέρα όλα αυτά που μπουκώνονται για προληπτικούς λόγους. Ποιόν να πήγε και βρήκε πάλι για να του τα γράψει; Πως λέγεσαι είπες;»
«Κουρής» απάντησες προσπαθώντας να διατηρήσεις την ανωνυμία που αποφάσισες στην Πάτρα. «Εσείς;»
«Κουρής και εγώ» απάντησε. Και με αφοπλιστική ετοιμότητα συμπλήρωσε: «και απ’ ότι βλέπω και δύο μας Κουρείς ακούρευτοι και αξύριστοι» πριν γυρίσει στη παρέα του που τώρα είχε περιλάβει ένα άλλον νεαρό τοπικό πολιτευτή. Τον σφυροκοπούσαν ανελέητα με καινούργια πειράγματα, που αυτός τα ανταπέδιδε με ετοιμότητα με τα δικά του αυτοσαρκαστικά σχόλια, κάνοντας όλες τις πτέρυγες αυτού του καφενείου-τοπικού βουλευτήριου να τραντάζονται από τα γέλια και να ξεσπούν σε χειροκροτήματα επικροτώντας το πνεύμα που χλεύαζε την σοβαροφάνεια αλλά και την σοβαρότητα του διακόσμου.
Σηκώθηκες, πλήρωσες και τραβώντας την Φρόσω από το χέρι φύγατε αμέσως. Κοντοστάθηκες στον καθρέφτη που ήταν έξω από ένα παλιό κουρείο στο πιο κάτω καντούνι, έχοντας στο μυαλό την σκέψη πως η πολύχρονη παραμονή σου στην απρόσωπη Αθήνα σε είχαν κάνει να ξεχάσεις πόσο δύσκολο είναι να κρατηθεί ένα μυστικό σε μικρές πόλεις όπως αυτή, όπου όλοι γνωρίζουν όλους. Η εικόνα σου στον καθρέφτη ήθελε και ξύρισμα και κούρεμα. Καλλίτερα να είχες πει το πραγματικό σου επώνυμο εκεί μέσα ή έστω το αντίθετό του. Βάλε τώρα ποιος θα ρωτήσει ποιόν για να μάθει πως μπορεί να είναι δυνατόν ένας Κουρής να είναι ανιψιός ενός Παγκράτη. Θέλοντας περισσότερο να διώξεις όλες αυτές τις σκοτεινές σκέψεις, μπήκες μέσα στο κουρείο και κάθισες στην παμπάλαια καρέκλα του κουρέα. Η Φρόσω θα συνέχιζε την βόλτα της στα μαγαζιά.
Δίπλα στον πάγκο με τις τσατσάρες και τα ψαλίδια είχε μια βιτρίνα όπου μέσα της αναπαύονταν όλα τα παλιά σύνεργα των προκατόχων του σημερινού του ιδιοκτήτη: Γυάλες που φύλαγαν τις βδέλλες, μια πλήρης σειρά παλιών οδοντιατρικών εργαλείων και παλιά ξυράφια και πολλά άδεια μπουκαλάκια από φυτικά αρώματα. Κάποτε αυτός αποφάσισε να ασχοληθεί μαζί σου και μόνο αφού προηγουμένως ολοκλήρωσε το σχολαστικό καθάρισμα και το κούρδισμα του άλτο σαξόφωνού του. Κούρεμα-ξύρισμα του παρήγγειλες. Όσο άλλαζες πρόσωπο κάτω από το ξυράφι του, ξαναήρθε στο μυαλό σου το ερμηνευτικό σχήμα του Λάσκου για το κράτος. Αναρωτήθηκες τι να ήταν εκείνο που κατάφερνε να διατηρεί ζωντανό το πνεύμα του Αριστοφάνη σε αυτή την πόλη, όπως αυτό που πριν από λίγο σας αποκαλύφτηκε, σε πείσμα και των επτά προσώπων όλων των κατακτητών της που πέρασαν από εδώ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου